Максимален труд за минимална плата: Контроверзите и неуставноста на новите законски измени

21/11/2017 petar

Измените во законот за минимална плата е трул компромис меѓу социјал-демократите и бизнис-лобито во Владата. Во измените, за првпат, се дефинира нормираниот учинок како еден од нужните услови за земање на минималната плата, а кој законодавецот сака да го остави на понатамошна дорегулација во рацете на работодавачите. Во праксата, тоа може да доведе до сосем нееднаков третман на работниците. Затоа, против измените се покренати две иницијативи пред Уставниот суд – едната на политичката партија Левица, а втората на Сојузот на синдикатите на Македонија.

Трудот, во најширока смисла, го означува оној дел од човековата активност (лат. acta humana) кој – за разлика од играта – не е сам по себе своја цел, туку се стреми кон тоа да направи некое корисно дело, односно да продуцира добра или услуги за да ги задоволи материјалните и другите основни човекови потреби. И покрај сите техничко-технолошки иновации, трудот – било мануелен, било интелектуален – е основниот извор на економската сигурност на над 80 отсто од денешната активна популација во светот – која, без никакви класни преференци, би можеле да ја сместиме во категоријата платен работник: човек кој живее од својата работа, поточно од примениот личен доход, т.е. од чесно спечалената заработувачка или платата која ја носи дома, како достојна цена за наемот на работната сила за точно определен временски период.

Работата е услов, а не плод на човечката активност

Работата – слично како земјиштето и парите – е предуслов, а не производ на човековата економска активност. Но, со доаѓањето на капитализмот, тој има потреба овие квалитативно незаменливи работи, да ги престори во сосем заменливи ствари (res fungibiles), односно во обична меркантилистичка стока (merx) на т.н. пазар на труд, со цел истите да ги девалвира за сметка на капиталот. Оваа замисла, која онтолошки гледано е правна фикција – оти, за потребите на вака конципираниот систем, фиктивно го третира трудот како нешто што е деливо од телото на работникот – во ерата на Индустриската револуција можеше да биде реализирана само и исклучиво со закон, па токму на тој начин се раѓа и Трудовото право. Оваа нова правна гранка, која лебди некаде помеѓу приватното и јавното право, имаше специфична задача да ја регулира токму размената на наемниот труд и на парите! А, ако сте крупен капиталист, најбрзиот начин – за многу кратко време – да создадете профит за акционерите, е преку намалување на платената работна сила, процес познат како експлоатација на „човечките ресурси“ (на пример: еден рудар носи приход за претпријатието од 60.000 ЕУР, а зема плата од 300 ЕУР)!? Токму тука, после неколку запрепастувачки истражувања за смртноста на вработените низ големите европски фабрики, спроведени од медицински лица уште во 19 век [в. Извештај на д-р Вилерме & д-р Гепен], кои покажаа тотална катастрофа на здравствен и античовечка мизерија на социјален план, на сцена стапува државата, со својот политички империум да интервенира, во насока на заштита на „послабата страна“, овозможувајќи – преку процес на т.н. институционализација на договорите за работа – поправична рамнотежа при заштитата при работа и при размената на приходите.

Трудовото право стана слугинка на богаташите

Историски гледано, трудовото право се осамостојува од облигационото право токму поради тоа што егзистенцијата на човекот се смета за јавно добро, па оттука не може да се остави само на слободната волја на договорните страни – работодавачот и работникот – бидејќи тие, во реалноста, воопшто не се еднакви и рамноправни. Со други зборови, помеѓу силниот и слабиот, помеѓу богатиот и сиромавиот, „слободата“ [на договарање] е таа што угнетува, а Законот [за работни односи] тој кој ослободува! Затоа, францускиот професор по Трудово право од Универзитетот во Нант – Ален Супиот, со право смета дека зголемувањето на бројот на сиромашни работници кои работат многу, без да заработат нормални средства за својата егзистенција, е симптом на неуспехот на современото трудово право, чија основна цел е од работата да направи клуч за пристап до економска безбедност и благосостојба (Alain Supiot – Le droit du travail, 2009).

Најновите неолибералистички политики кои ни се сервираат во оваа сензитивна социјална сфера, имаат ретроградна тенденција – трудовото право да го вратат на ниво на флексибилен „договор“ и сè да остават на наводната слободна волја на страните. Па така, со текот на времето, трудовото право изгуби од својата примордијална и толку посакувана едноставност и почна да се одликува со хронична нестабилност, техничка комплексност, законска инфлација и правна несигурност – престорувајќи се во едно отуѓено, несфатливо и недостапно право, дури и за образованите правници. Ова е особено случај во нашиот транзициски правен систем, кој е соочен од пречесто и рафално менување на клучните закони кои, пак, се слабо обмислени, лошо напишани, парцијални и мошне неконзистентни – па често се во колизија како со Уставот на РМ (1991), така и со другите веќе постоечки закони, колективни договори или подзаконски акти.

Минимална плата за маскимална норма

Обидот критички да се опсервира најновиот, петти по ред, Закон за изменување и дополнување на Законот за минимална плата во РМ (Сл. весник на РМ, 132/17 од 20.9.2017), упатува на сознанието дека тој е трул компромис меѓу социјал-демократите и бизнис-лобито во Владата. Во оваа законска измена, за првпат, се дефинира нормираниот учинок, како еден од нужните услови за земање на минималната плата, и се вели дека тој „се утврдува од страна на работодавачот, секоја година во февруари, врз основа на критериуми на ефикасност на производниот процес – утврдени од страна на работодавачот во соработка со работниците, а кои критериуми мора да се исти за секоја техничко-технолошка целина кај работодавачот“ (нов став 2 во членот 2)!?

Од правна гледна точка, евидентно е дека нема ниту логички, ниту јуристички причини, зошто законодавецот сака нормираниот учинок да го остави на понатамошна дорегулација на пониско [компаниско] ниво, конкретно во рацете на работодавачите!? Тоа, во праксата, може да доведе до сосем нееднаков третман на работниците кои, по природа на нештата, се наоѓаат во една иста или слична правна положба. На пример: вработен заварувач / бравар / дреар / столар / декоратер / монтажер / градежник / мајстор… – во една фирма да има една „норма“, а во друга фирма од истото потесно подрачје на работа, да има сосема друга [поголема или помала] „норма“ за исполнување, иако – да претпоставиме – фирмата работи во иста индустриска гранка (градежништво, прехранбена или кондиторска индустрија, трговија на мало и големо и сл.). Тогаш би се довеле до една небулозна и парадоксална ситуација на истовремено постоење на два / три / четири / пет / шест итн. паралелни и меѓусебно контрадикторни системи на третирање на „нормираниот учинок“ – што, пак, е во еклатантна спротивност на теорискиот концепт на правна држава (герм. Rechtstaat).

Работиш дупло, а земаш исто!?

Вака недоречениот член, внесува огромна доза на непропорционалност и арбитрерност во утврдувањето на нормите кај компаниите – што, пак, може да доведе до апсурдни ситуации: еден работник во едно трговско друштво за производство на керамички плочки да треба да изработи 500 плочки во текот на денот за да земе „минималец“, а друг – во соседната компанија – да треба да изработи 1.000 плочки (т.е. дупло повеќе) за да ја земе истата минимална плата!? Ова, секако, дека се коси со здравиот разум и со граѓанската еднаквост на луѓето пред законите, како нивно вродено лично право – коешто ја обврзува државата да презема ефикасни мерки за заштита од, а не за стимулирање на оваа фактичка нееднаквост.

Овој спорен член е комплетно спротивен и на супстратот на социјалната држава и на т.н. „држава на благосостојба“ (англ. Welfare State) и неумесно се противи на фундаменталниот принцип на уставност и законитост – што, пак, го обврзува законодавецот, при носењето прописи, да конципира и формулира прецизни, недвосмислени и јасни правни норми усогласени со Уставот и со останатите закони во нашиот позитивно-правен поредок, кои ќе бидат разбирливи за поголемиот дел од населението – а не само за правниците, даночниците и сметководителите – оти само таквите норми можат да претставуваат солидна основа за конкретно постапување од страна на судовите, државните органи и нивните службеници.

На потег е Уставниот суд!

Сево ова директно и грубо го повредува основното јуриспруденцијално начело на правна сигурност на граѓаните, врз кое што фундира и нашата Република. Затоа, со право овој член е нападнат со две оддвоени иницијативи пред Уставниот суд на РМ – едната поднесена од Политичката партија Левица, а втората од Сојузот на синдикатите на Македонија, кои имаат реални шанси да бидат усвоени и оваа небулозна одредба да биде соборена пред силината на правната аргументација. Ова дотолку повеќе што, од досегашните одлуки и решенија на Уставниот суд, токму правната сигурност на граѓаните е ценета како дел од фундаменталното начело на владеење на правото (Rule of Law). Според едно постоечко правно мислење на Судот, токму „владеењето на правото подразбира доследна примена на законските прописи кои треба да се општи, точно одредени и недвосмислено формулирани правила“ (види: opinio iuris во Решението У.бр. 77/11 од 6.VII.2011) – а не непрецизни, диспророрционални, малициозни или преекстензивни одредби, кои му оставаат огромен привилегиран, фаворизирачки и нефер маневарски простор на работодавецот, погоден за многу идни злоупотреби и манипулации на штета на работниците и нивниот егзистенцијален интерес.

Проблематично е и тоа што воопшто не е прецизирано каква е таа „согласност на вработените“ која работодавачот мора да ја обезбеди pro futuro: (1) Дали се дава претходно – во форма на „дозвола“, или отпосле – во форма на „одобрение“?; (2) Дали треба да ја даде синдикатот или советот на вработените, т.е. работничкиот собир, во случаи кога во претпријатието нема синдикат? (3) Дали треба да биде усна или, пак, писмена?; (4) Дали треба да се склучи во вид на поединечен колективен договор на ниво на работодавач – бидејќи Уставот предвидува дека прашањата поврзани со работните односи можат да се регулираат исклучиво „со закон и со колективни договори“ [чл. 32, ст.5 од УРМ], а никако со некаков нов изум, кој тука неумесно се нарекува „согласност“ и, во иднина, може да биде потенцијален извор на многу различни шпекулативни толкувања на штета на вработените.

Јавната полза е пред приватните интереси

Поради сè што е наведено погоре сметаме дека оваа, очигледно антиконституционална и конфузна законска одредба, која е инкомпатибилна со нашиот демократски уставен поредок – земајќи ја предвид јавната полза и социјалната правда од судиското касаторно дејствие – треба што побрзо да биде поништена или укината и повеќе да не постои во нашиот правен систем, како школски пример за една противуставна, крајно штетна и изразито непропорционална правна норма. На тој начин ќе се оствари целта на самиот Закон за минимална плата и ќе се почувствуваат благодетите од постоењето на еден ваков протекционистички нормативен текст, без оставање макар и најмал простор за негово свесно изигрување во праксата.